Του Σπύρου Κακουριώτη.
«Ποιος μπορεί να πει πόσα μπορούν να υπομείνουν οι άνθρωποι ή προς ποια κατεύθυνση θα αναζητήσουν διέξοδο από τη δυστυχία τους;» Με αυτή τη δυσοίωνη προειδοποίηση ο Τζων Μέυναρντ Κέυνς έκλεινε την περίφημη μελέτη του για τις Οικονομικές συνέπειες της ειρήνης, απογοητευμένος από την κατάληξη των διαπραγματεύσεων που οδήγησαν, τον Ιούνιο του 1919, στην υπογραφή της Συνθήκης των Βερσαλλιών, ανάμεσα στις νικήτριες δυνάμεις της Entente και την ηττημένη Γερμανία. Θα ακολουθούσαν, σε παρόμοιο πνεύμα, οι συνθήκες του Σαιν Ζερμαίν, του Νεϊγύ, του Τριανόν και των Σεβρών (με τις Αυστρία, Βουλγαρία, Ουγγαρία και Οθωμανική Αυτοκρατορία, αντίστοιχα), με τις οποίες ολοκληρωνόταν το πλέγμα των ρυθμίσεων που έθετε τέλος στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο.
Το πόσο «διαρκής και σταθερή» υπήρξε αυτή η ειρήνη άρχισε να διαφαίνεται πριν καν στεγνώσει το μελάνι των υπογραφών κάτω από τις συνθήκες, οι οποίες οδήγησαν την επόμενη πενταετία, ιδιαίτερα στην Ανατολική Ευρώπη και στη Μικρά Ασία, σε μαζική βία και εκδίωξη πληθυσμών. Όμως και σε ό,τι αφορά την ηττημένη Γερμανία αποτελεί σήμερα κοινό τόπο στην ιστοριογραφία πως η επιβολή εξοντωτικών πολεμικών αποζημιώσεων, σε συνδυασμό με την οικονομική κρίση που ακολούθησε, οδήγησαν σε υπερπληθωρισμό, μαζική ανεργία και κοινωνική πόλωση, ανοίγοντας διάπλατα τον δρόμο για την άνοδο του Χίτλερ στην εξουσία.
Έτσι, οι συνθήκες με τις οποίες τελείωσε «ο πόλεμος που θα τελείωνε όλους τους πολέμους», όπως είχε χαρακτηριστεί στον καιρό του ο Α’ Παγκόσμιος, δημιούργησαν ένα πολύ πιο ασταθές διεθνές σύστημα από εκείνο που εκλήθησαν να αντικαταστήσουν. Άφησαν επίσης ανεπίλυτες εκκρεμότητες που για να διευθετηθούν θα χρειαζόταν ένας δεύτερος πόλεμος στην Ευρώπη, καθώς και μια μακρά –συχνά αιματηρή– διαδικασία αποαποικιοποίησης…
Συνήθως, όταν γίνεται λόγος για τον Α’ Παγκόσμιο πόλεμο, η προσοχή εστιάζεται στην ανθρωποσφαγή του Δυτικού Μετώπου, στον πόλεμο χαρακωμάτων, στα εφήμερα κέρδη των αντιπάλων που μετριούνταν σε μερικές εκατοντάδες μέτρα προέλασης. Όμως τουλάχιστον εξίσου σημαντικές συγκρούσεις και, κυρίως, με περισσότερο μακροπρόθεσμα αποτελέσματα, σημειώθηκαν στην Ανατολή: Η ήττα και η κατάρρευση της Αυστροουγγαρίας και της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, σε συνδυασμό με τις υποσχέσεις περί αυτοδιάθεσης που αφειδώς είχαν μοιράσει οι Σύμμαχοι της Entente, είχαν ως αποτέλεσμα στους διαδρόμους των παρισινών ξενοδοχείων, όπου διέμεναν οι αντιπροσωπείες των νικητών, το καλοκαίρι του 1919, να συνωθούνται αντιπροσωπείες των έως τότε αποικιοκρατούμενων λαών, αναζητώντας την ανταμοιβή τους για τη συμμετοχή τους στον πόλεμο στο πλευρό των Συμμάχων.
Η ανταμοιβή αυτή είχε ένα όνομα: αυτοδιάθεση, και αποτελούσε ένα από τα δεκατέσσερα σημεία της διακήρυξης του αμερικανού προέδρου Ουίλσον, μέσα από τα οποία επιχειρούσε να σκιαγραφήσει τη μελλοντική διεθνή τάξη πραγμάτων. Άραβες και Εβραίοι, Τσέχοι και Σλοβάκοι, Σέρβοι, Σλοβένοι και Κροάτες, αλλά και Βιετναμέζοι και Κινέζοι, όλοι αναζητούσαν μια θέση στη νέα αυτή διεθνή τάξη.
Αυτοί είναι και οι πρωταγωνιστές του βιβλίου του David Andelman, αρχισυντάκτη του Forbes.com και παλαιότερα ανταποκριτή των New York Times και CBS News σε πολλές χώρες. Στην ελληνική του έκδοση φέρει τον τίτλο Η Συνθήκη των Βερσαλλιών. Η εύθραυστη ειρήνη που οδήγησε στην άνοδο του Χίτλερ, ο πρωτότυπός του τίτλος όμως είναι: A Shattered Peace: Versailles 1919 and the Price We Pay Today. Πράγματι, ο συγγραφέας δεν ασχολείται ιδιαίτερα με το ζήτημα των επιπτώσεων που είχε η Συνθήκη των Βερσαλλιών στην ηττημένη Γερμανία. Αντιθέτως, αυτό που επιχειρεί να ανιχνεύσει είναι το «τίμημα που πληρώνουμε σήμερα», οι μακροχρόνιες επιπτώσεις της στη Μέση Ανατολή, τα Βαλκάνια και αλλού.
Μέσα από τη λεπτομερή αναδίφηση πρωτογενών πηγών, όπως είναι τα διπλωματικά έγγραφα και το πλήθος των προσωπικών ημερολογίων όσων έλαβαν μέρος, αλλά και της πλούσιας βιβλιογραφίας, ο συγγραφέας παρακολουθεί από κοντά τις κινήσεις, τις συνομιλίες και τα «παζαρέματα» των πρωταγωνιστών του, δίνοντας μια ενδιαφέρουσα, αν και κάπως παραφορτωμένη αφήγηση.
Η βασική του θέση όμως παραμένει προβληματική: η απόπειρα μιας απευθείας σύνδεσης, λ.χ., των τζιχαντιστών του 21ου αιώνα με την αποτυχία (ή, καλύτερα, την απροθυμία) των Βερσαλλιών να ασχοληθούν με το ζήτημα της αποαποικιοποίησης στη Μέση Ανατολή και η υιοθέτηση του συστήματος των Εντολών, που θα οδηγήσει, στη συνέχεια, στη δημιουργία τεχνητών κρατών όπως το Ιράκ, παραπέμπει μάλλον σε μια ντετερμινιστική ερμηνεία της ιστορίας, από την οποία απουσιάζει κάθε έννοια ενδεχομενικότητας.
Όσο γοητευτική κι αν μοιάζει η αναζήτηση της μοναδικής «πηγής όλων των δεινών» στις συνθήκες που υπογράφτηκαν σχεδόν έναν αιώνα νωρίτερα, δεν μπορούμε να παραβλέπουμε ότι μέσα σε αυτόν κολοσσιαίας σημασίας γεγονότα, όπως το Ολοκαύτωμα, η αποαποικιοποίηση, ο Ψυχρός Πόλεμος, η κατάρρευση του κομμουνισμού και δεκάδες άλλα, επηρέασαν με τη σειρά τους τις ιστορικές εξελίξεις. Τίποτε στις διευθετήσεις της Συνθήκης των Βερσαλλιών δεν οδηγούσε κατ’ ανάγκην στην αραβοϊσραηλινή διαμάχη ή τον Οσάμα μπιν Λάντεν, όσο κι αν πάνω σε αυτή τη σκέψη μπορεί κανείς να οικοδομήσει μια ευανάγνωστη δημοσιογραφική αφήγηση…
info
David Andelman
Η Συνθήκη των Βερσαλλιών. Η εύθραυστη ειρήνη που οδήγησε στην άνοδο του Χίτλερ
Μετάφραση: Κωνσταντίνος Κρίτσης
Γκοβόστης 2014
Σελ. 326
