του Αδάμ Αδαμόπουλου (συνέντευξη με την Δέσποινα Μωραΐτου).
Αν και δε λείπουν τα έργα σχετικά με την ψυχή και τον ανθρώπινο ψυχισμό από την αρχαία ελληνική Γραμματεία, όπως για παράδειγμα οι σχετικές αναφορές στα ζητήματα αυτά τόσο από τον Πλάτωνα, όσο και από τον Αριστοτέλη, δυστυχώς, είναι λιγότερο γνωστές οι θέσεις άλλων αρχαίων φιλοσόφων και σοφιστών. Ειδικότερα αυτές του σοφιστή Αντιφώντα, ο οποίος, όχι μόνο υιοθέτησε τις περισσότερες από τις θέσεις που η σημερινή Ψυχολογία αποδέχεται (για παράδειγμα την ενότητα και αλληλεπίδραση ψυχής και σώματος, την αναγκαιότητα επίτευξης ψυχικής ισορροπίας και αυτοελέγχου, την κατάδειξη της υφέρπουσας σύγκρουσης ψυχισμού και κοινωνικών συμβάσεων, την χρησιμότητα της εκλογίκευσης και ερμηνείας των ονείρων), αλλά προχώρησε ακόμα περισσότερο, αναπτύσσοντας συγκεκριμένες πρακτικές μεθόδους εφαρμογής των θεωρητικών αυτών αρχών. Η «τέχνη αλυπίας» αναφέρεται στην πρωτότυπη και προδρομική προσπάθεια του Αντιφώντα σε μια δια του Λόγου παρέμβαση στον ανθρώπινο ψυχισμό, προκειμένου όχι μόνο να αποκατασταθεί μια σχέση εμπιστοσύνης ανάμεσα στον φιλόσοφο και τον πάσχοντα, αλλά πολύ περισσότερο, στο να επιτευχθούν παρηγορητικά και ακόμα περισσότερο θεραπευτικά αποτελέσματα, ευεργετικά για τον ψυχισμό του πάσχοντα.
Ας σημειωθεί ότι ο Αντιφών έζησε κατά τον 5ο π.Χ. αιώνα με έντονη παρουσία στη συνολικότερη σοφιστική κίνηση. Πολλά και περιεκτικά αποσπάσματα των έργων του έχουν διασωθεί. Ανάμεσα σε αυτά συγκαταλέγονται το «Περί Αληθείας» σχετικά με γνωσιοθεωρητικά ζητήματα, τη Φυσική Φιλοσοφία, ανθρωπολογικά προβλήματα και πολιτικές θεωρίες, το «Περί Ομονοίας», όπου εξυμνείται η ομόνοια και καταδικάζεται η αναρχία και τέλος τα «Τέχνη αλυπίας» και «Ονείρων κρίσις» σχετικά με την ανάπτυξη παραμυθητικών λόγων για την επούλωση των ψυχικών πληγών και την εκλογικευμένη ερμηνεία των ονείρων αντίστοιχα.
Μια πολύ καλή εισαγωγή σχετικά με τη διαπραγμάτευση του θέματος της αλληλεπίδρασης Λόγου και ψυχής στην αρχαία ελληνική φιλοσοφία, αλλά και ειδικότερα στις μεθόδους του Αντιφώντα, ο οποίος με την «τέχνη αλυπίας» επιχειρούσε να θεραπεύσει τον πάσχοντα από την λύπη, μας προσφέρει το βιβλίο «Τέχνη αλυπίας» της Δέσποινας Μωραΐτου, με την οποία είχαμε μια σύντομη συζήτηση.
Η πρόκληση της απομάκρυνσης κάθε λύπης μέσω της προφορικής συμβουλευτικής είναι ζήτημα αναγνωρισμένο από τους σοφιστές. Πως τοποθετείται στο γενικότερο αυτό πλαίσιο η προσέγγιση του Αντιφώντα;
Η σοφιστική με προεξέχοντα τον Γοργία αναγνώρισε τη δύναμη του λόγου στην πρόκληση ισχυρών συναισθημάτων και την εν γένει επίδρασή του στη συναισθηματική κατάσταση του ανθρώπου. Στο πλαίσιο αυτό ανήκει και η λύπη, την οποία μπορεί ο λόγος να γεννήσει ή να παύσει μέσα στην ανθρώπινη ψυχή. Ο Αντιφών όμως είναι ο πρώτος για τον οποίο μαρτυρείται η συστηματική προσπάθεια θεραπευτικής παρέμβασης στη ψυχή με την άσκηση της τέχνης αλυπίας. Αυτή έγκειτο στη δραστηριότητά του να δέχεται σε έναν χώρο στην Κόρινθο ανθρώπους που κατείχοντο από λύπη, τους οποίους υποσχόταν να θεραπεύσει μέσω του λόγου, με την αναζήτηση των αιτίων της λύπης τους και την ανάλογη παραμυθία, δηλαδή παρηγοριά τους. Αυτή η δράση του ήταν καινοτόμα για την εποχή του και την άσκησε, όταν ήταν νέος, με επιτυχία.
Πως ορίζεται η λύπη στον Αντιφώντα και με ποιές μεθόδους προσπαθούσε να αναπτύξει την αλυπία στους (πάσχοντες) “ακροατές” του;
Με τον όρο λύπη στα αρχαία ελληνικά και στον Αντιφώντα νοείται η θλίψη, η στενοχώρια, και η αλυπία δηλώνει την απουσία της. Η λύπη λοιπόν νοείται κυρίως ψυχικά και όχι σωματικά, ως αντίθετο της ηδονής, και αντίστοιχα αντιτίθενται τα λυπούντα, όσα δηλαδή προκαλούν λύπη, στα ήδοντα, όσα προσφέρουν ηδονή. Η κύρια μέθοδος, με την οποία επιδιώκει την αλυπία ο Αντιφών και η οποία αναφέρεται στις σχετικές μαρτυρίες, ήταν η αναζήτηση των αιτίων και η απάντηση-αντιμετώπισή τους. Μπορούμε να υποθέσουμε ότι η εκλογικευτική διαδικασία στην οποία ωθείτο ο θεραπευόμενος, καθώς καλείτο να αναφέρει τις αιτίες της λύπης του, τον οδηγούσε στη συνειδητοποίηση των προβλημάτων του και άνοιγε το δρόμο για την αντιμετώπισή τους από τον θεραπευτή και από τον ίδιο.
Πόσο συμπληρωματική μπορεί να θεωρηθεί η μεθοδολογία του Αντιφώντα σε σχέση με άλλες προσεγγίσεις, όπως για παράδειγμα αυτή στην οποία αναφέρονται τόσο ο Πλάτωνας όσο και ο Αριστοτέλης για τις ψυχολογικές επιδράσεις της μουσικής;
Η επίδραση στην ψυχική κατάσταση του ανθρώπου ήταν ζητούμενο από τις απαρχές του πολιτισμού και μαρτυρείται από τις αρχές της αρχαίας ελληνικής γραμματείας. Πριν από (και παράλληλα με) τη δύναμη του λόγου χρησιμοποιήθηκαν και άλλα μέσα για τον σκοπό αυτόν, όπως η τελετουργία, η ποίηση και η μουσική. Ο Πλάτων και ο Αριστοτέλης αναφέρονται εκτενώς στη χρήση των μέσων αυτών, τα οποία μάλιστα συχνά συνδυάστηκαν αποτελεσματικά μεταξύ τους και με τον λόγο, ασκώντας ισχυρή επίδραση στον ψυχισμό ατόμων και κοινωνιών. Γενικά η μέθοδος του Αντιφώντα βρίσκεται πιο κοντά στην ανάπτυξη και συστηματική χροιά του λόγου κατά τον 5ο αιώνα π.Χ., τα παλαιότερα δε μέσα συνέχισαν να χρησιμοποιούνται παράλληλα με αυτόν και στις επόμενες περιόδους.
Αντιφών και Δημόκριτος φαίνεται να συμφωνούν για την αλληλεπίδραση ψυχής και σώματος και την απόδοση σωματικών ασθενειών σε ψυχολογικά αίτια (όπου η ψυχή έχει προτεραιότητα έναντι του σώματος), ενώ ο Ιπποκράτης τονίζει το αντίστροφο, δηλαδή την επίδραση της σωματικής κατάστασης στην αντίστοιχη ψυχολογική. Οι δύο αυτές απόψεις είναι αντιθετικές ή τελικά μπορούν να συντεθούν;
Σύμφωνα με τον Αντιφώντα το πνευματικό μέρος του ανθρώπου ηγείται του σώματος σχετικά με την υγεία και την αρρώστια και στα άλλα θέματα, ενώ παρόμοια αντίληψη εκφράζει και ο Δημόκριτος. Αντίθετα ο Ιπποκράτης θεωρεί ότι η ψυχική κατάσταση εξαρτάται από τη σωματική και γι’ αυτό μπορεί κανείς να θεραπεύσει τη διανοητική διαταραχή ξεκινώντας από μια φυσική θεραπεία. Συνεπώς τόσο ο Αντιφών και ο Δημόκριτος όσο και ο Ιπποκράτης πιστεύουν στην αλληλεπίδραση ψυχής και σώματος, με μόνη διαφορά την προτεραιότητα του ενός ή του άλλου μέρους στη σχέση αυτή.
Η χρήση του λόγου στην ιπποκρατική ιατρική έχει περισσότερο χαρακτήρα καλλιέργειας αισθήματος εμπιστοσύνης με τον ασθενή, ενώ για τους Αντιφώντα και Γοργία μπορεί να εμπεριέχει και ψυχοθεραπευτικές δυνατότητες. Πως θα σχολιάζαμε τις δύο αυτές αντιλήψεις υπό σύγχρονο πρίσμα;.
Η ιπποκρατική ιατρική δίνει σημαίνουσα θέση στη χρήση του λόγου μέσα στη θεραπευτική δραστηριότητα κατά τον διάλογο με τον ασθενή, με σκοπό την καλλιέργεια κλίματος εμπιστοσύνης μεταξύ τους. Κατά τον Γοργία, όμως, ο λόγος κινεί τα συναισθήματα και κατά τον Αντιφώντα ο λόγος θεραπεύει τη λύπη με την παρηγοριά των θλιβομένων. Άρα ο Ιπποκράτης θεωρεί ότι ο λόγος μπορεί να διευκολύνει τη θεραπευτική (του σώματος πρωτίστως) διαδικασία, ενώ οι σοφιστές τονίζουν την ψυχοθεραπευτική λειτουργία του. Σήμερα έχει σημαντικά αναδειχθεί η αξία της ψυχοθεραπείας για την αντιμετώπιση και των σωματικών ασθενειών, στο μέτρο που αυτές αποδίδονται σε ψυχολογικά αίτια, άρα οι θέσεις των σοφιστών αποκτούν ιδιαίτερη χρησιμότητα.
Αναφέρετε ότι για τους Στωικούς η φιλοσοφία παραλληλίζεται με την ιατρική και έχει σκοπό τη θεραπεία της ψυχής. Πόσο κοντά στη σημερινή αντίληψή μας για τη φιλοσοφία είναι η θέση αυτή;
Οι Στωικοί παραλληλίζουν τη φιλοσοφία με την ιατρική, καθώς αυτή (δηλ. η φιλοσοφία) έχει ως αντικείμενό της τη θεραπεία της ψυχής από τις υπερβολές των ψυχικών παθών, οι οποίες νοούνται ως νοσήματα κατ’ αναλογίαν προς τα αρρωστήματα του σώματος. Σήμερα η φιλοσοφία συνδέεται με την ψυχοθεραπευτική διαδικασία μέσω του ρεύματος της φιλοσοφικής συμβουλευτικής, η οποία αναγνωρίζει τις ρίζες της στην αρχαία φιλοσοφία. Σε αυτήν εντοπίζονται κατ’ αρχάς τα προβλήματα που απασχολούν/πιέζουν τον άνθρωπο και τα συναισθήματα που προκαλούνται από αυτά. Επιχειρείται δε η επίλυσή των προβλημάτων με τη χρήση των ιδεών εκείνου του φιλοσοφικού συστήματος που ταιριάζει σε καθεμία περίπτωση.
ΙΝFO: Δέσποινα Μωραΐτου «Τέχνη αλυπίας, Ο σοφιστής Αντιφών και η ψυχολογία στην αρχαία Ελλάδα», εκδόσεις Gutenberg, 2016, σ. 151
